YAPAY TATLANDIRICILAR

Diyabet kan şekeri yüksekliği ile seyreden metabolik, karmaşık bir hastalıktır. Bu nedenle tedavide esas amaç hastaların kan şekeri düzeylerini hedefe değerlere ulaşmasını sağlamaktır. Diyabetik bir hastada kan şekerini hedef düzeylere getirmek için yapılması gereken ilk şey hastanın günlük ihtiyacı olan enerjiyi verecek miktarda gıda almasını sağlamak ve çay şekeri gibi basit, rafine, kolay sindirilebilir, çabuk emilebilir şekerlerden uzak durmasını sağlamaktır. Tedavide her ne kadar şeker kısıtlaması yapılsa da diyabetik bir hasta günlük aldığı enerjinin yaklaşık olarak %50’lik bir kısmını yine şekerlerden sağlamaktadır. Ancak bu şekerler, gıdalarda bulunan kompleks, sindirimi süre gerektiren şekerleri olup, vücuda alındıklarında çay şekeri gibi hızla emilmez ve kan şekerini hızla yükseltmezler.

Günümüzde “şekersiz”, “diyet” gibi birçok ön isimlerle satılan birçok gıdanın (bisküvi, kola, reçel, ciklet vs.) içerisinde düşük kalori içeren ya da kalori içermeyen yapay tatlandırıcı denilen maddeler kullanılmaktadır. Bunun dışında diyabetik hastaların günlük gereksinimlerinde kullanılmak üzere (çay, tatlı vs.) değişik yapay tatlandırıcılar pazarda mevcuttur. Tatlandırıcıların, hem hastaların diyete uyumunu arttırarak, hem de gereksiz kalori almasına engelleyerek, sonuçta kilo alımına engel olacak ve kan şekeri regülasyonun sağlanmasına katkısı olacaktır. Günümüzde milyonlarca insan diyabet ya da şişmanlık nedeniyle tatlandırıcı kullanmaktadır.

Bu yazımızda diyabetik hastaları ülkemizde bulunan yapay tatlandırıcılar hakkında bilgilendirmek amaçlanmıştır.

Yapay tatlandırıcılar

Yapay tatlandırıcılar, normal şekere göre 160 ile 13000 kat daha fazla şeker tadı verirler. Çok az kalori içermeleri, vücuda alındıklarında çok az bir kısmının emilmesinden dolayı “düşük kalorili” veya “kalorisiz yapay tatlandırıcılar” olarak adlandırılırlar.

+=+67

Yapay tatlandırıcılar başlıca iki guruba ayrılırlar:

1. Kalorili tatlandırıcılar:

Bu gurup tatlandırıcıların enerji değeri vardır, ancak gram başına oldukça az kalori içerirler. Fazla miktarda alındıklarında kan şekerini yükseltebilirler. Bunlardan meyve şekeri (fruktoz) balda ve meyvede bulunur. Kek, pasta yapımında kullanılan tatlandırıcılar fruktozdur. Şeker alkolleri normal şekere göre %50-92 arasında tatlıdırlar ve paketlenmiş gıdalarda bulunurlar. Bunlara örnek olarak sorbitol, mannitol, xylitol, erythritol sayılabilir. Vücuda alındıklarında bütün şeker alkolleri yavaş ve çok az miktarda emilirler ve bu nedenle çok az kalori vericidirler. Sorbitol ısıya dayanıklıdır, pişirilmekle tadı kaybolmaz veya acılaşmaz, ayrıca, kıvam arttırıcı özellikleri olduğundan reçel, marmelat gibi tatlıların ve çikletlerin yapımı için uygundur. Eğer aşırı şekilde tüketilirlerse gaz ve ishal yapabilirler. Örneğin bir insan için günlük 50 gr üzerindeki sorbitol veya 20 gr üzerindeki mannitol bu tür yakınmalara neden olabilir. Bu nedenle tüketilen gıda maddesinin üzerinde gıda içeriğini gösteren etiketler mutlaka okunmalıdır.

2. Kalori içermeyen tatlandırıcılar:

Bunlar, günlük kullanılan miktarlarda kalori içermezler.

Amerika Birleşik Devletleri’nde Food and Drug Administiration (FDA) tarafından kullanılması uygun görülen 5 çeşit yapay tatlandırıcı vardır. Bunlar Acesulfame, Saccharin, Aspartame, Sucralose ve Neotame dir. Ülkemizde Sakkarin, Siklamat, Aspartam kullanımdadır.

a. Sakkarin

Sakkarin, sıcak ve soğuk yiyecek ve içecekleri tatlandırmak amacıyla kullanılabilir. Çay şekerinden 200-700 kat daha tatlıdır. Ağızda metalik bir tad bırakmaktadır. Yemeklerle birlikte pişirildiğinde bu acı tad artar. Farelerde oldukça yüksek dozlarda uygulanmasının mesane kanserleri gelişim riskini arttırdığı gerekçesi ile 1977 ylında Amerika Birleşik Devletleri’nde kullanımı yasaklanmıştır. Ancak daha sonradan yapılan birçok çalışma ve sakkarin kullanan hasta sayısının artmasıyla, günlük kullanım dozlarında bu risk saptanmadığından Amerikan Ulusal Kanser Enstitüsü ve FDA tarafından kullanımında sakınca olmadığı bildirilmiştir. Piyasada Sakarin 20 mg/200 tb, 40 mg/100 tb, Sakarin-oro 20 mg/100 tb ve 200 tb, Sakkarin 15 mg/200 tb, Hermesetas 12,5 mg/300 ve 1200 tb. olarak bulunmaktadır. Her 10 mg’ı 4.5 gr. şeker (1 kesme şeker) eşdeğerindedir. Günlük doz 5 mg/kg olup, maksimum günlük doz 15 mg/kg dır. Günlük ortalama 15-20 tablet gibi dozlarda emniyetle kullanılabilir.

b. Aspartam

Aspartam diğer bir düşük kalorili tatlandırıcıdır ve aminoasit yapısındadır. Şekerden 160-220 kat daha tatlıdır. Günlük dozlarda (15-20 tablet) zararlı yan etkisi yoktur. Aminoasit yapısında olduğu için yüksek ısılarda tat düzeyi azalır. Diyet kola ve cikletlerin tatlandırılmasında kullanılmaktadır. Ağızda metalik tad bırakmaz. Fenilketonüri denen doğumsal hastalığın varlığında kullanılmamalıdır. Bu hastalıkta aspartamda bulunan bir aminoasit olan fenilalanin vücutta zararlı miktarlarda birikme yapabilmektedir. Piyasada Canderel 18 mg/100 tb ve 300 tb, Demi Canderel 10 mg/100 tb ve 300 tb., Sanpa 10 mg/100 tb ve 300 tb, Sanpa Gold toz %3, Nutra-tat 20 mg/100 tb, Aspartil 20 mg/100 tb. formları bulunmakta olup, gıda katkılarından sorumlu FAO/WHO ortak uzman komitesi tarafından, alınmasına izin verilen günlük maksimum doz 40 mg/kg dır.

c. Siklamat

Piyasada Dulcaryl 100 eff tb (sodyum siklamat 125 mg ve sodyum sakkarin 12.5 mg) ve Dulcaryl ¼ doz eff. tb, Dolçe ½ eff (sodyum siklamat 30 mg ve sodyum sakkarin 3 mg)/100 ve 300 tb, Dolçe eff (sodyum siklamat 60 mg ve sodyum sakkarin 6 mg)/100 ve 500 tb, Tadalin eff (sodyum siklamat 40 mg ve sodyum sakkarin 4 mg)/100 tb olarak vardır. Yarım tablet Dulcaryl 100 veya 2 tb Dulcaryl ¼ tb 1 kesme şeker ya da 1 tatlı kaşığı şekerle aynı düzeyde tat vericidir.

Düşük kalorili tatlandırıcılar güvenlimidir?

Düşük kalorili tatlandıcılar çok sayıda değişik çalışmalara tabi tutulduktan sonra kullanıma girmiş ve sonuç olarak çocuk ve hamileler de dahil güvenle kullanılabileceği gösterilmiştir. Ancak nadir durumlarda, örneğin fenilketonüri gibi durumlara aspartam ve türevi tatlandırıcıların kullanımı sakıncalıdır.

Azaltılmış kalorili veya düşük kalorili tatlandırıcıların avantajları ve dezavantajları nelerdir?

Azaltılmış veya düşük kalorili tatlandırıcılarla yapılan gıdalar şeker ile hazırlanan gıdalara göre daha az kalori içermektedirler. Bu nedenle kişilerin kilo vermesinde ve verilen kiloların geri alınmamasında yardımcı olabilirler. Bununla birlikte düşük kalorili tatlandırıcı ile yapılan “şekersiz” denilen gıda ürünleri yüksek miktarlarda yağ içererek, normal şekerli formlarına göre daha fazla kalori ihtiva edebilirler. Alınan gıdaların üzerindeki gıda içeriğini gösteren etiketler mutlaka dikkatlice okunmalıdır.

Diğer önemli bir nokta da enerji veren tatlandırıcılarla (fruktoz, sorbitol) yapılmış bal, reçel, çikolata gibi yiyeceklerin masum olmadığının bilinmesidir. Fazla miktarda alındıklarında kan şekerini yükseltebilir ve kilo artımına sebep olabilirler. Diyabetliler için yapıldığı bildirilen bu ürünler sınırsız olarak tüketilmemelidir.